Suy nghĩ…
Hàng ngàn năm qua, con người đã tìm kiếm chính mình trong khi khám phá thế giới tự nhiên. Thế giới của “tôi” hóa ra là bí ẩn nhất. Thế giới đó vẫn chưa được khám phá đầy đủ cho đến nay.
Từ xưa đến nay, từ đông sang tây, triết học nhân loại đã hàng nghìn năm cố gắng đi tìm câu trả lời về bản chất con người. Mọi người đến từ đâu? Bản chất con người là thiện hay ác? Con người có khả năng nhận thức toàn bộ thế giới? …
Chỉ riêng về vấn đề “bản chất con người thiện ác” đã có rất nhiều quan điểm trái chiều. Giữa các triết gia, vẫn còn tranh cãi.
Quan điểm thứ nhất là “bản chất con người là tốt”. Ở phương Đông, các đại diện tiêu biểu là Khổng Tử và Qiang Si. Ở phương Tây, quan điểm này được đại diện bởi Plato và Jean-Jacques Rousseau. Các triết gia ủng hộ quan điểm này tin rằng con người vốn dĩ không xấu xa, nhưng xã hội đã làm hư hỏng con người và khiến họ trở nên xấu xa.
Trái ngược với quan điểm thứ nhất, quan điểm thứ hai cho rằng “bản chất con người là xấu xa”. Đại diện của phương Đông là sự phục tùng. Đại diện của phương Tây là Thomas Hobbes và Friedrich Nietzsche. Theo quan điểm này, con người vốn đã xấu xa.
Trên thực tế, bên cạnh hai quan điểm trên, có một số nhà triết học không hoàn toàn đứng về “một cực”. Quan điểm này không khẳng định hay phủ nhận bản chất thiện ác của con người mà cho rằng sở dĩ con người có thể phân biệt được thiện ác là do “biết mình”. Đại diện tiêu biểu là Descartes.
Ông nói rằng con người thích thiện và ác, làm điều thiện thì cảm thấy “an tâm”, làm điều ác thì hối hận. Theo quan điểm của ông, con người nên nhận ra ranh giới giữa thiện và ác nhờ khả năng hiểu biết của mình.
Nhưng ngay cả quan điểm này cũng mâu thuẫn. Lấy con người làm chủ thể, con người làm sao phân biệt thiện ác? Tương tự như vậy, có loại tốt thì có loại xấu và ngược lại. Vì theo triết học, chúng là hai mặt của cùng một sự vật.
…thực tế
Những điều trên là tốt – xấu xét về mặt tư tưởng. Còn ngoài đời thì sao? Chúng ta dễ dàng nhận thấy rằng cái ác vượt qua thời gian và không gian. Nó không có tuổi tác và không có ranh giới. Có phải tổ tiên của chúng ta bạo lực hơn chúng ta ngày nay?
Hàng thế kỷ chiến tranh với cảnh chém giết đã chứng minh cho quan điểm “tổ tiên ta tàn ác hơn ta” vì “dân số ít, cơm ăn không đủ”?
Tuy nhiên, khi loài người ngày càng văn minh, đời sống vật chất ngày càng phong phú, thế giới không ngừng oanh tạc lấy một ngày? Anh ấy sẽ gặp vấn đề với “thừa sinh ra ác”?
Khó giải thích
Lý Quang Diệu, cố Thủ tướng Singapore và là một chính trị gia nổi tiếng, đã nói trong cuốn sách “Về Trung Quốc và Nước ngoài” rằng “tinh thần con người vốn đã xấu xa”.
“Tôi tin rằng bản chất con người vốn đã xấu xa, và cần phải có biện pháp để hạn chế và kiểm soát mặt xấu xa của con người. Điều này có thể khiến nhiều người thất vọng, nhưng đây là quan điểm của tôi. Mặc dù con người đã chiến thắng vũ trụ, chúng ta vẫn chưa học cách chinh phục bản năng và cảm xúc của chính mình. Vẫn cần thiết trong thời đại vũ trụ này,” Lee Kwang-qiao viết trong cuốn sách. Điều này cũng đã trở thành nguyên tắc chiến lược trong lãnh đạo và chính trị của Li Guang.
Đây là thang vĩ mô. Ở tầm vi mô thì gần với thực tế hơn, ví dụ như trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta có thể đặt câu hỏi tại sao con người ngày càng trở nên tàn ác hơn, những vụ giết người kinh hoàng vẫn tiếp tục xảy ra? Chàng trai 24 tuổi học giỏi sẵn sàng dùng dao cắt cổ 6 người trong gia đình bạn gái cũ ở Bình Dương? Hay như ở Tương Dương (Nghệ An), có người giết cả gia đình 4 người vì mâu thuẫn là chanh?
Thông thường, mọi người sẵn sàng thực hiện hành vi tàn ác để lấy đi mạng sống của người khác vì những lý do đơn giản nhất. Mức độ man rợ, tàn ác và bạo lực dường như ngày càng gia tăng. Điều này rất đáng lo ngại.
Gác bản chất thiện ác của bản chất con người sang một bên, vấn đề đặt ra bây giờ là thử đi tìm câu trả lời làm thế nào để kiềm chế cái ác?
Trong tâm lý học, người ta thống nhất rằng quá trình dẫn đến điều ác trải qua 3 giai đoạn: 1/ Thức tỉnh: gặp hoàn cảnh khó chịu; 2/ Ảnh hưởng: sinh ra những cảm xúc giận dữ, ghen ghét, hận thù, trả thù. 3/ Quyết tâm (hoặc những hành động cần thiết cho 2 yếu tố đầu): thăng hoa, chọn đối tượng yêu thích khác hoặc trở nên ác độc với chính mình, có hành vi hung hăng với chính mình, như tự hiến sinh con; hoặc dùng lời lẽ thô bạo hoặc Hành vi ác ý tấn công người khác.
Trong một xã hội bị lôi cuốn bởi những giá trị vật chất, con người cần nêu cao những giá trị của lòng nhân ái, nhân ái để chống lại sự xâm lược, bởi vì sự hung dữ suy cho cùng cũng là vũ khí của kẻ yếu.
Đây là lý do tại sao xã hội cần thể hiện sự công bằng và đoàn kết. Khổng Tử từng nói: “Điều mình không muốn thì đừng làm cho người khác”. Nhưng rèn luyện lòng vị tha không hề dễ dàng.
Để phần nào giảm thiểu cái ác, các nhà giáo dục và các bậc cha mẹ phải dạy trẻ biết sống có tinh thần nhân ái, bác ái, vì xã hội, vì cộng đồng, không ích kỷ. Chủ tịch Hồ Chí Minh không phải vô lý mà Người đánh giá cao vai trò giáo dục con người:
“Ai cũng thành thật khi ngủ
Thức tỉnh để phân biệt kẻ ác
Bạn không sinh ra lòng thương hại
Chủ yếu là do giáo dục”
(nửa đêm)
Suy cho cùng, giáo dục là nền tảng để hình thành nhân cách, đạo đức và lối sống. Giáo dục là để hạn chế cái ác – bản năng của mỗi con người.
Nguyễn Mai
